Fer de Berlin

door Saskia Horjus

Gietijzer is niet het eerste materiaal dat in je opkomt als je aan sieraden denkt. Toch zijn er tijden geweest dat gietijzeren sieraden veelvuldig en met trots gedragen werden. Dat was tijdens de 19e eeuw.

Tussen 1803 en 1815 verarmde Europa door de Napoleontische oorlogen. Kostbare metalen en stenen waren tijdelijk niet voorhanden. Voor het maken van sieraden werden minder kostbare materialen gebruikt, zoals gietijzer. Dit werd naar de belangrijkste fabriek Fer de Berlin genoemd.

Omdat Fer de Berlin zo kwetsbaar is en moeilijk gerepareerd kan worden, zijn er nog maar weinig sieraden van over. In ieder geval had ik nog nooit zulke ragfijne sieraden van gietijzer gezien als in het museum Hermitage in Amsterdam. Op dit moment is daar de tentoonstelling Juwelen! Schitteren aan het Russische hof te zien.

Smeedijzer

Traditioneel werd ijzer bewerkt door het te smeden. Een smid verhit het ijzer in een heet vuur, en buigt en slaat het ijzer daarna tot de gewenste vorm, bijvoorbeeld een hoefijzer. Het eindproduct wordt smeedijzer genoemd.

Gietijzer

Russische armband van Fer de Berlin, gezien in de HermitageIn het kielzog van de industrialisatie ontstonden eind achttiende eeuw ijzergieterijen. Door ijzer in een mal of vorm te gieten, kun je andere dingen maken dan met smeden. Het eindproduct heet gietijzer.

Typische voorwerpen van gietijzer zijn pannen, wafelijzers, deurbeslag, sloten en sleutels. Ook grotere gebruiksvoorwerpen werden zo gegoten, zoals kachels, haardplaten en meubilair. Er zijn zelfs bruggen van gietijzer vervaardigd!

De belangrijkste fabriek van gietijzeren producten was de Königlich Preußische Eisengießerei ('Koninklijke Pruisische IJzergieterij') in Berlijn. Hier werden vanaf 1804 niet alleen huishoudelijke zaken gemaakt, maar ook sieraden en kunstvoorwerpen. De kunstzinnige producten die hier werden geproduceerd, staan nu bekend onder de naam Fer de Berlin ('IJzer uit Berlijn') of Berliner Eisenguß ('Berlijner ijzerwaren').

De ragfijne mallen voor sieraden werden gemaakt met zeer fijn zand en bijenwas. Voorzichtig werd er gesmolten ijzer in gegoten. Het resultaat leek wel op filigrein, fijn draadwerk van goud of zilver!

Na afwerking werden de sieraden met was bestreken en zwart ingebrand, om roestvorming te voorkomen.

Patriottisch

Oorspronkelijk waren deze gietijzeren sieraden een beloning voor mensen die hun gouden en zilveren sieraden hadden gedoneerd om de oorlog met Napoleon te bekostigen. Door het trots dragen van de gietijzeren sieraden kon men zijn patriottische inborst tonen.

Russische armband van Fer de Berlin, gezien in de HermitageZo raakte Fer de Berlin in de mode, en er kwamen er 'parures' beschikbaar. Een parure is een set bij elkaar horende sieraden, bijvoorbeeld een halsketting, armband, oorbellen en een broche. Vaak werd het Fer de Berlin gecombineerd met zwartgelakte ijzeren cameeën.

Door de zwarte kleur werd Fer de Berlin ook graag gebruikt als rouwsieraden.

In de tweede helft van de 19e eeuw raakten deze sieraden weer uit de mode. Dat kwam door de veranderende smaak, en ook door de toenemende welvaart. Daardoor kon men zich weer goud, zilver en kostbare stenen veroorloven.

Wist je dat...

... sieraden van Fer de Berlin oorspronkelijk in klassieke en neoklassieke stijl werden uitgevoerd? Voor tekst werden graag Gothische letters gebruikt. Later werden veel bloem en bladmotieven gebruikt.

... na het plotselinge overlijden van de zeer geliefde koningin van Pruisen Louise van Mecklenburg-Strelitz (1776-1810) het volk massaal gietijzeren juwelen met een camee met haar portret droeg, als teken van rouw?

... een gietijzeren sieraad als rouwsieraad voor volharding, standvastigheid en trouw stond?

... Napoleon in 1806 de mooiste mallen uit Berlijn meenam naar Frankrijk? Het duurde wel tot 1828 voor de Fransen de techniek onder de knie hadden, en ze vergelijkbare kantachtige sieraden konden vervaardigen.

... het Duitse IJzeren kruis, een militaire onderscheiding, ook van gietijzer wordt gemaakt? Het oorspronkelijk ontwerp is gemaakt door de Pruisische koning Frederik Willem III (1770-1840).

... gietijzeren sieraden op de huid gedragen goed voor ons zijn? IJzer is een essentieel element voor alle levensvormen. Het menselijk lichaam bevat ongeveer 4 gram ijzer, waarvan het merendeel in de rode bloedlichaampjes zit.

... in het Amsterdamse Rijksmuseum voorwerpen van Fer de Berlin te bewonderen zijn? In de afdeling Mode en Juwelen (zaal 0.9)

Russische waaier van Fer de Berlin, gezien in de Hermitage
Diadeem van Fer de Berlin (foto: Esther Doornbusch)

Meer achtergrondinformatie over Fer de Berlin op de website Hedendaagse sieraden.